آشنایی با انواع سازهای بادی ایرانی و خارجی

سازهای بادی برنجی، به عنوان قلب موسیقی در اغلب ژانرهای موسیقی به شمار می روند. در اثر ارتعاش هایی که در لوله به علت تماس و لرزش لب‌های نوازنده رخ می دهد تولید صدا می شود. در واقع این ادوات موسیقی بر اساس چگونگی تولید صدا و نه جنس شان، شناخته می شوند. شایان ذکر است همه ی سازهای برنجی، لزوما از جنس برنج نمی باشند. در واقع ادوات موسیقی با توجه به چگونگی تولید صدا و  جنس شان، معرفی می گردند.

در حقیقت هر سازی که صدای آن در اثر ارتعاش هایی در لوله و بدلیل تماس و لرزش لب‌های نوازنده ایجاد شود، عضوی از خانواده سازهای برنجی به شمار می رود.نمونه هایی از  آلات موسیقی برنجی می توانند از موادی همچون چوب ساخته شوند، مانند دیجریدو  و برخی دیگر برخلاف این که از برنج ساخته می­‌شوند، متعلق به خانواده دیگری باشند، از جمله “ساکسیفون” که نوعی سازِ بادی چوبی به شمار می روند.

ترومپت

از جمله اولین سازهای برنجی می توان به  ترومپت اشاره کرد و اغلب در گذشته‌های دور، به دلیل قابلیت از ترومپت تولید صدای پر قدرت، برای صدای آژیرها، شروع ملاقات یا هشدار در جنگ ها کاربرد داشت. امروزه ترومپت به عنوان یکی از ساز های آنسامبل‌‌‌­ها (گروه‌‌نوازی‌ها)، به ویژه آنسامبل‌­های موسیقی جز و کلاسیک، شناخته می شود. معمولا ترومپت­‌‌ها از سه دریچه برخوردار می باشند که اغلب  ترومپت­های 2 و 4 دریچه‌­ایی نیز در بازار دیده می شوند.

انگشتان نوازنده در کنار فشار لب­ها به درون قسمت دهانی به دریچه‌ها فشار وارد می کنند و باعث تولید صدا می شوند. تنوعات باز و بسته کردن کلیدها در ترومپت، امکان تولید صداهای متفاوت زیر و بم را می­ دهد. لازم به ذکر است که محدوده صوتی این ساز در منطقه اصوات زیر (در خانواده بادی برنجی) است.

انواع ساز بادی

همانطور که می دانید سازهای بادی به دو دسته برنجی و چوبی دسته بندی می گردد که اساس این نوع دسته بندی  متریال استفاده شده در ساخت ساز ها نیست بلکه با توجه به نحوه به صدا در آوردن ساز در قسمت دهنی ایجاد می شود. با دمش یا مکش هوا می توان به راحتی سازهای بادی چوبی را اجرا نمایید. داخل ورودی هوا دمش را انجام دهید. صدا در سازهای بادی برنجی توسط دمش هوا در قسمت دهنی با لرزش لب ها صورت می گیرد.

فلوت ریکوردر، فلوت، کلارینت یا سازدهنی در دسته بندی ساز بادی چوبی قرار دارند. اگر چه ممکن است بدنه فلزی داشته باشند. بهتر قبل از خرید ساز بادی و چک کردن لیست قیمت آن با مشخصات ساز به خوبی آشنا شوید.  نمونه ای از ساز ها با هوا به صورت رفت و برگشتی (دمش و مکش) و برخی دیگر فقط به صورت رفت (دمش) هوا به صدا در می ‌آید.

سازهای بادی برنجی

این نوع سازها وجود ارتعاش ها در لوله و تماس و لرزش لب های نوازنده در درون کاسه دهنی صدا ایجاد می شود. جنس آن ها از برنج، مس و گاها نیز از نقره می باشد. صدای این سازها  بسیار پر حجم و قوی  و نسبتا بزرگ هستند ولی یادگیری مقدماتی آن ها خیلی مشکل نخواهد بود.

ترومپت، هورن، شیپور، ترومبون، توبا و کُر از این نوع سازها هستند. به ساز بادی برنجی ترومپت زیرترین صدا در این خانواده است. سازهای بادی برنجی از نوع سازهای بادی ارکستر سمفونیک می باشد. در این سازها برای تضعیف صدا و تغییر رنگ صوتی از سوردین استفاده می شود و از قدرت صوتی بالایی برخوردار می باشند. توبا، بن ترین ساز این خانواده است وصدایی پرحجم دارد و برای تقویت صداهای بم بسیار عالی است.

.

انواع ساز بادی چوبی

ساز هایی بادی چوبی  با دمش هوا به داخل آن صدا ایجاد می کنند به این معنا که لرزشی در قسمت دهنی ایجاد نخواهد شد. مطابق با سلیقه و یا تاریخ منطقه در داخل کشور نیز سازهای خاصی محبوبیت پیدا می کنند و در چرخه تکامل قرار می گیرند. سازهای بادی در کشور عزیزمان  در اجرای موسیقی سنتی بسیار شنیدنی هستند. ساز نِی، نی لبک، دوزله، قرنی، نی انبان، سرنا، بالابان، کرنا و … نمونه هایی از ساز های  بادی ایرانی چوبی می باشند.

ساز دوزله

مهمترین سازهای بادی که در قسمت غرب کشور بخش  زاگرس  شنیدنی است ساز دوزله می باشد.این ساز دارای  دو لوله هم ‌راستا و به هم بسته شده که جنس استخوان عقاب یا باز دارد و یکی از این لوله‌ های صوتی باریک ‌تر و به صورت استوانه و لوله دیگری ضخیم ‌تر و چهارگوش است. روی یک سمت از این لوله‌های صوتی 6 الی 7 سوراخ وجود دارد و جهت نواختن دوزله؛ نوازنده می بایست زبانه ‌های آن را به گونه ای در دهان بگذارد و با پوشاندن آن ها با دو دست خود این ساز را بنوازند. از این ساز در مجالس شادی به همراه تنبک و دایره استفاده می گردد.

ساز قرنی

از سازهای بادی ایرانی می توان به ساز قِرنِی یا قِرنِه اشاره نمود که  در نواحی مازندران، شمال ایران با زبانه یک لایه نواخته می گردد. این ساز دارای 3 بخش بدنه؛ شامل یک نی کوتاه و نازک از جنس چوب که 5 سوراخ در عقب و جلوی خود می باشد. زبانه؛ از جنس نی و در اندازه 5 سانتی‌متر که در قسمت دهانه بالایی بدنه قرار دارد و نوازنده با دمیدن در آن ساز قِرنِی را می ‌نوازد. دهانه شیپوری؛ این قسمت ساز، از شاخ خالی شده گاو که به قسمت پایین بدنه متصل شده و در کیفیت و بالابردن جنس صدای قِرنِه تاثیر زیادی دارد.

بُرغو، بُرغوا

از آلات بادی قدیمی به صورت شاخ میان تهی بوده که در آن دمیده می گردیده ، نمونه ای از آن ها از جنس برنج با طول سه برابر سرنا ساخته و از آن سه نغمه ” ا، یا، بح” معادل ” دو، می، دو” استخراج می گردد در واقع سازی مانند کُرنا می باشد. نوعی از آن قلمی از جنس فولاد مخصوص بوده که از شیارهای دیواره وظیفه تراش دادن را در ساختمان ساز به عهده دارد.

شاخ آبنوسی

از سازهای بادی چوبی قدیمی می باشد که به شکل  شاخ است و از جنس چوب آبنوس احتمالاً به شکل شاخ تراشیده و داخل آن را خالی می کرده اند.

بوق

معرب آن بوکسینا و از آلات بادی بوده که بوق به شکل سازی ساده و مارپیچی شکل می باشد و با امتداد مخروطی و دهانه ای بازتر و طولی بین ۴۰ تا ۸۰ سانتیمتر که ب دمیدن از دهانه کوچک نواخته می شود. نوع قدیمی این ساز از جنس شاخ یا استخوان و یا فلز می باشد و نمونه های دیگر شیپور دستی یا کوچک نامیده می شود که شکارچیان از آن استفاده می نمایند. از بوق در مراسم و مجالسی مانند بزم و رزم، شکار، حرکت سپاه و شروع جنگ یا عقب نشینی و به طور کلی فرامین و علائمی از طریق صدای بوق استفاده می شود.

نی (نای)

نی لطیف ترین صدای سازهای ارکستر موسیقی ایرانی است. قدیمی ترین ساز بشر نی یا نای می باشد. انواع و اقسام این ساز در موسیقی های مقامی ایران وجود دارد و نوع متداول آن در موسیقی رسمی ردیف دستگاهی، نی هفت بند است. تکنیک نواختن نی به شیوه امروزی را از استاد نایب اسدالله اصفهانی می دانند.ساده ترین نوع ساز بادی از یک لوله استوانه ای از جنس نی می باشد سراسر طول آن از هفت بند و شش گروه تشکیل شده است به این دلیل این ساز را نی هفت بند نیز می گویند.

نی به قطرهای متفاوت از ۵/۱ تا ۳ سانتیمتر و طولهایی مختلف حدود ۳۰ تا ۷۰ سانتیمتر ساخته شده است. در تمام آنها روی لوله، کمی در قسمت پایین ۵ سوراخ در طرف جلو و یک سوراخ در قسمت عقب قرارگرفته و در یک یا دو انتهای نی روکشی برنجی با طولی کوتاه لوله نئی را پوشانده است و لبه لوله در قسمت دهانی آنقدر تیز است که می تواند لای دندان ها قرار گیرد.

سخن پایانی

سازهای بادی به دو شکل برنجی و چوبی دسته بندی و ارائه می شوند که از گذشته تا کنون  به دلیل جنس تولید این سازها (غالبا از فلز برنج و چوب) بوده اما در حال حاضر به دلیل نوع صدا دهی به دسته بندی آن ها توجه می گردد. هوا به خاطر ارتعاش لب نوازنده در ستون  در سازهای بادی برنجی، آن ها صدا را ایجاد می نماید اما در نمونه های  بادی چوبی زمان برخورد لب نوازنده با زبانه آن ها صدا به وجود می آید .

در تقسیم بندی‌های دقیق‌ تر؛ سازهای بادی مُقَیّد که روی آن ها، سوراخ‌هایی برای تغییر ارتفاع صدا دارد  و سازهای بادی مطلق که فاقد هرگونه سوراخ برای انگشت ‌گذاری و تغییر ارتفاع صدا است.برای خرید ساز توصیه می شود اطلاعات جامعی در رابطه با آن کسب نمایید.